Door Adelijn van Huis

De afgelopen maanden hebben we met coaches en trainers van VTS Nederland ons verdiept in de relatie tussen VTS en inclusie. We hebben gezocht naar praktische aanknopingspunten om inclusiever te werken en ons verdiept in de theorie van inclusie. We klopten aan bij het Joods Cultureel Kwartier en bureau TACT om meer te weten te komen over I ASK, de methode die zij hebben ontwikkeld om groepen rond te leiden. We deden inzichten op over onbewuste vooroordelen bij ROSE stories en hoe daar mee om te gaan. Tot slot gingen we te rade bij de Upperleft projects, opgericht door twee Amerikaanse VTS trainers. Zij namen ons mee in hun denken over het belang van een ondersteunend leerklimaat, beeldselectie in afstemming op je groep en parafraseren.

Vreedzaam nuanceren

Het Joods Cultureel Kwartier wil met I ASK een open en respectvol groepsgesprek op gang brengen rondom museale objecten. Aanleiding voor het ontwikkelen van I ASK - zo’n twintig jaar geleden - was de (ongemakkelijke) omgang met kwetsende opmerkingen. Wat kun je als museumdocent doen als mensen dingen zeggen die voor jou beledigend zijn? Kun je dan ‘overeind’ blijven en open in gesprek? Hoe? Het Joods Cultureel Kwartier en bureau TACT ontwikkelden het instrument van ‘vreedzaam nuanceren’, waarbij je als museumdocent jouw visie naast die van een ander plaatst. Dat doe je niet plompverloren, je bedt het in. Eerst geef je aan dat een bepaalde opmerking je raakt of opvalt en vat je de inhoud samen. Vervolgens zet je ernaast hoe jij kijkt naar het onderwerp en waarom je het belangrijk vindt om er iets over te zeggen. Als gespreksleider beken je op dat moment kleur, je treedt op als deelnemer in het gesprek. Voor mij als VTS gespreksleider was dat een gekke overgang, omdat ik mezelf zo streng heb aangeleerd om buiten het gesprek te blijven.

In de VS hebben VTS gespreksleiders hier ook mee geëxperimenteerd, in de context van de tentoonstelling van Kerry James Marshall in het Museum of Contemporary Art (MOCA) in Los Angeles. In zijn schilderijen hebben zwarte figuren de hoofdrol, in hun dagelijkse omgeving. De museumdocenten merkten dat sommige leerlingen (onbedoeld) opmerkingen maakten die je als racistisch zou kunnen bestempelen. Dat gaf hen aanleiding om na te denken over de traditionele rol van de VTS gespreksleider, en zij voelden de noodzaak om die aan te passen. Ze hebben verschillende strategieën ontwikkeld. Soms gaven ze informatie voorafgaand aan de tentoonstelling, of legden ze tijdens het VTS gesprek iets uit, en voegden ze informatie toe. Als je meer wilt weten, lees dan dit artikel.

De inhoudelijke afzijdigheid van de gespreksleider heeft een bedoeling: het bevorderen van zeggenschap in de groep, dat je mag denken en inbrengen wat er maar in je opkomt. Dat je niet wordt afgerekend op wat je zegt, dat de gespreksleider niet alle kennis in pacht heeft. En dat is allemaal belangrijk. Maar soms is het ook van belang om dieper te onderzoeken wat er gezegd wordt, om een stukje van het gesprek uit te pluizen, er een vergrootglas op te leggen. Niet om iemand af te rekenen, maar om het denken te verhelderen. Dat is wat ik me realiseerde toen we bezig waren met I ASK en werkten met een specifieke casus.

In de Amerika hebben VTS trainers het inmiddels over een ‘brave space’ in plaats van een ‘safe space’, een ruimte die aanmoedigt tot het nemen van risico’s. Deelnemers aan een gesprek voelen zich gezien en gewaardeerd en op dat moment durf je risico’s nemen, in plaats te blijven op de veilige plek die je zo goed kent. Dat kan namelijk erg ongemakkelijk voelen, en dat moet je aandurven.

Ik houd van kijken naar kunst met VTS omdat het mij en anderen uitdaagt rigoureus te denken, wat gebeurt er in onze hoofden terwijl we kijken naar een kunstwerk? Welke denkbeelden en aannames hanteren wij? Dat is waar ik naar op zoek ben, daar licht op te laten schijnen. Zowel I ASK als de experimenten in de VS geven een richting aan waarin dat kan. Maar oefenen is nog wel nodig!

Onbewuste vooroordelen
Het gesprek met ROSE stories ging over onbewuste vooroordelen. Dat is en blijft een stroperig en lastig grijpbaar fenomeen, ervaarden we. Wie behoort tot de dominante groep en wie valt daarbuiten? Sociale klasse, etniciteit, gender, seksuele voorkeur, opleiding, rijkdom, taalvaardigheid, lichaamsomvang, sportiviteit, vele categorieën kunnen leiden tot uitsluiting of je minderwaardig voelen ten opzichte van de (al dan niet verbeelde) ander. We leerden dat bewustzijn het begin is en de volgende stap minstens zo belangrijk is: wat ga je eraan doen!

Naar aanleiding van de training beseften we dat we in onze eigen organisatie ook in- en uitsluiten - onbedoeld en ongewild is het er. Inclusie is dus niet alleen iets maatschappelijks, ‘ver weg’, waarvoor je je best moet doen om het dichterbij te halen. Het is ook vlak voor mijn neus. Het vraagt van mij dat ik ernaar kijk, luister en vervolgens er naar handel, in nauw contact met de ander die zich buitengesloten voelt. De mechanismen van in- en uitsluiting, van de dominante en de ander, zijn altijd actief. Soms ben ik de dominante, soms ben ik de ander. Het is belangrijk alert te blijven van mijn positie, daar gevoelig voor te zijn en het niet te vergeten – wat makkelijk gebeurt als je toevallig aan de dominante kant zit.

Iets dergelijks geldt ook voor beeldselectie. Met VTS kun je naar elk kunstwerk kijken, je hoeft er dus niets over te weten! Dat was de overtuiging die ik jarenlang had. Maar wat liet ik eigenlijk zien, wat bepaalde mijn keuze, en was ik me daarvan bewust? De training van Upperleft projects zoomde hierop in. De twee trainers benadrukten dat de aansluiting tussen groep en afbeelding essentieel is, en dat je daarin kunt experimenteren en onderzoeken. Zij deelden de ervaring die ze hadden met een groep pubers op een school met voornamelijk Hispanic leerlingen. Deze groep haakte totaal af bij de VTS lessen. Leerlingen werden eruit gestuurd, reageerden niet, het was een zeer onaangename en ongemakkelijke situatie. Napratend met een aantal leerlingen bleek dat de gekozen afbeeldingen hen totaal niet interesseerden omdat het niet aansloot op hun belevingswereld.

Hieruit is een samenwerking met de leerlingen voortgevloeid, een proces van uitproberen en feedback krijgen. De beeldenset voor pubers van de Amerikaanse beeldbank is op basis hiervan aangepast. De trainers schreven er een informatief artikel over. Het is dus superbelangrijk dat je je als gespreksleider afvraagt: wie zijn de mensen die ik voor me heb? Wat is hun (culturele) achtergrond? Maar ook met betrekking tot het kunstwerk: wie is de maker? Een man, een vrouw, welke culturele achtergrond heeft de persoon? Vanuit welk perspectief is het werk gemaakt? Is het een Keniaanse fotograaf die het leven in Kenya afbeeldt, of is het een Westerse fotograaf die erheen is gereisd om het Keniaanse leven te portretteren. Welke beelden geef ik voorrang? Welk gesprek zou er kunnen voortkomen uit het werk?

Europees inclusieproject: Looking to Understand

Parallel aan deze ervaringen, loopt het Europese Erasmus+ project Looking to Understand Inclusion (LUI). Aan dit programma, dat ook draait om VTS en inclusie, doen 5 Europese landen mee. VTS Nederland neemt deel met 4 mensen. In deze training draait het om het  opdoen van vaardigheden in het voeren van inclusieve VTS gesprekken. Je kunt dan denken aan afgestemde beeldselectie, zoals ik eerder noemde en de taal die je als gespreksleider gebruikt bij het parafraseren

We willen onze ervaringen van de afgelopen maanden delen met de community en iedereen die interesse heeft in VTS en inclusie, tijdens een symposium op woensdag 18 mei. We nodigen inspirerende sprekers uit die het denken over inclusie prikkelen, je gaat ook in kleinere groepen zelf aan de slag met onderwerpen en werkwijzen die de kern van VTS en inclusie raken. Hoe zou een inclusief VTS gesprek er in de praktijk uit kunnen zien? Daar gaan we samen over nadenken. Het symposium en de trainingen zijn mede mogelijk gemaakt door het Fonds voor Cultuurparticpatie. Houd de website in de gaten voor meer informatie over het programma. De inschrijving is nu geopend.

Datum: 18 mei 2022
Tijd: 13.00 tot 18.00 uur
Locatie: OBA Amsterdam
Kosten: € 25 pp inclusief koffie/thee met iets lekkers en drankje achteraf
Om in te schrijven klik hier

Heb je een vraag naar aanleiding van dit artikel? Stuur een mail naar info@vtsnederland.org en we nemen contact met je op.