Over het begin, cultuurverschillen, gesprekken, houvast en afscheid

Door Florentine Peijnenburg

Het begon allemaal in het Minneapolis Institute of Arts (MIA) in Amerika waar ik als ‘dedicated VTS practioner’ gesprekken voerde in het museum en op scholen. Dat was rond 2002, de pioniersjaren van VTS. Een herinnering die me altijd is bijgebleven is dat ik tijdens een rondleiding op een zondagochtend een jongen herkende van een school die ik had bezocht. Hij stond met een groepje – ik denk zijn familie – voor het werk dat we met de klas hadden besproken en vertelde honderduit terwijl hij alles aanwees. Die gezichten, dat plezier! Vanaf dat moment was ik niet alleen ‘dedicated’, ik was ‘hooked’. Ik denk dat ik dat uitstraalde toen ik niet veel later tijdens een vlucht van Amsterdam naar New York in gesprek raakte met mijn buurman. Een neuropsycholoog uit Amsterdam die kunst inzette in zijn werk met mensen met niet aangeboren hersenletsel. Hij wilde alles weten en ik beloofde hem in contact te brengen met iemand van het MIA.

Ik was ervan overtuigd dat de Nederlandse musea ook VTS nodig hadden. Bij elk bezoek aan Nederland viel me op hoe musea achterliepen op die in Amerika – ja, dat vond ik echt – als het ging om de drempel verlagen, om kunst toegankelijker te maken. Ik maakte er een punt van om vrienden en bekenden kennis te laten maken met VTS, helemaal als er weerstand was. Een lief kaartje van een van die deelnemers heb ik bewaard als bewijs, VTS werkt!
 

Fast forward naar mei 2012. Net weer gevestigd in Nederland en voornemens om ‘iets met VTS te doen’. Dat had ik met mezelf afgesproken. Zoals ik al jaren deed, googelde ik ‘VTS in Nederland’ - tot dan toe zonder resultaat - en kon mijn ogen niet geloven toen ik een aankondiging zag van het eerste VTS-symposium bij zorginstelling Reade. Initiatiefnemer was René ter Horst; mijn vliegtuigbuurman van 10 jaar geleden. De rest is geschiedenis.


Over cultuurverschillen

Als ‘dedicated VTS practioner’ leerde ik vooral de praktijk van VTS kennen in de context van de Amerikaanse cultuur. Beleefdheid is een alledaagse norm die veel invloed heeft op gedrag en die is in de VS sterker. Onze directheid wordt eerder ervaren als kritiek en dat is ongemakkelijk. Naakt was een ‘no go’ (preutsheid). Een kunstwerk mag uitdagen, maar niet in verlegenheid brengen of provoceren (onbeleefd).



In hindsight vraag ik me af, zijn Amerikaanse VTS-gesprekken braver misschien?



Dat de impact van cultuurverschillen ook dichtbij huis groot kunnen zijn, heb ik gemerkt tijdens de reflectie op een kennismakingsbijeenkomst in Antwerpen. Ik deelde mijn ervaring dat ik terughoudendheid had gevoeld en dat er weinig mensen actief hadden deelgenomen. De reactie “Jullie Nederlanders leren mondig te zijn, wij Belgen beleefd. Ons onderwijssysteem is gericht op kennisoverdracht en uit het hoofd leren. Kinderen leren die kennis te reproduceren, niet te bediscussiëren. Ik wens u veel succes in Vlaanderen mevrouw.” liet me stupéfait achter; mijn Nederlands zijn had de introductie ingekleurd. Zou dat ook zo zijn geweest als de gespreksleider een Belg was geweest? Daar ben ik nieuwsgierig naar.


Behoren de gespreksleider en de groep bij voorkeur tot dezelfde cultuur? 



We zijn buurlanden, spreken dezelfde taal. Taalbegrip is cultuurgebonden en dat maakt het Vlaams en Nederlands ook heel verschillend, zo bleek tijdens een VTS-basistraining in het FOMU in Antwerpen. Een aantal Vlaamse cursisten hadden moeite met de VTS-vragen zoals wij ze gebruiken. In mijn herinnering ging het over ‘Wat kunnen we nog meer ontdekken’ maar het zou ook de eerste vraag kunnen zijn omdat beide vragen naar een persoonlijke interpretatie; geen opsomming van wat je ziet. Dat zou als te direct (onbeleefd) ervaren kunnen worden en dat zorgde voor ongemak bij de gespreksleider. 



Hoe vertaal je de vragen, rekening houdend met de cultuur waarin je werkt?

Over gesprekken


Van de talloze brave (?), leuke, spannende, ontroerende en verrassende gesprekken zijn de lastige het meest bijgebleven. Dat zijn er een paar en wat ze met elkaar verbindt is een niet voor de hand liggende doelgroep – studenten rechten en economie en accountants – en onduidelijkheid over het belang van VTS. Niet zozeer voor de opdrachtgevers – zij hadden zich in VTS verdiept en zagen het verband – maar voor de doelgroep. Kritische deelnemers die zich afvroegen wat ‘kijken naar kunst’ te maken had met hun studie of vak. Dat zorgde voor weerstand en een moeizame start. Ik vroeg me af in hoeverre de definitie die we gebruikte en de beeldkeuze bijdroegen aan de beeldvorming dat VTS kunstkijken is. Ik schrapte ‘kunst’ en koos voor het eerste gesprek een nieuwsfoto uit de selectie van het ‘What is Going on in this Picture’-programma van de Learning Channel van de New York Times. Het werkte en sindsdien introduceer ik bij dit soort doelgroepen VTS als…“een gesprek waarin je met een groep een complex geheel aan visuele informatie onderzoekt en duidt, onder leiding van een gespreksleider.”…Hoe vergelijk je dat met  …”VTS is een leermethode met open vragen over kunst, waarbij vaardigheden als waarnemen, kritisch denken en (visuele) geletterdheid verbeteren door middel van geleide groepsdiscussies. De gespreksleider is geen bron van kennis maar faciliteert het gesprek volgens een vast patroon.”…



Wat zijn de grenzen in het aanpassen van de definitie en introductie (eerste gesprek: altijd over een kunstwerk) aan een doelgroep die zich steeds vaker buiten de kunstwereld bevindt? Wanneer elimineer je de essentie van VTS?



Tenslotte de lastigste en beste ervaring ever. Tijdens een Engelstalige VTS workshop was de weerstand erg groot. Bij het tonen van de tweede afbeelding klonk er een hartgrondig “do we need to do this again”? Ik was van slag, voelde dat het de verkeerde richting uit ging en de sfeer werd verpest. Het raakte me zo dat ik het gesprek heb stopgezet. Intuïtief – ik wilde mezelf herpakken, grip krijgen op de situatie – bleef ik bij VTS en adresseerde de situatie met “wat gebeurt er dat ik zoveel weerstand voel.” De dynamiek veranderde en er ontstond een prachtig gesprek tussen voor- en tegenstanders van de VTS-sessie en over de waarde ervan voor hun studie. * 
Het besef dat de methode ook in dit soort onverwachte en ongemakkelijke situaties werkt en houvast biedt, is een enorme verrijking en geruststelling.

Over mijn afscheid


Ik kijk met veel dankbaarheid en plezier terug op de afgelopen jaren. Het heeft me gevormd en vriendschappen gebracht. Veel dank aan Adelijn, Ellie, het bestuur, collega’s van team VTS Nederland, cursisten en iedereen die daar een bijdrage aan heeft geleverd. Ik neem geen afscheid. VTS is verankerd in mijn systeem, het is een levenshouding geworden, een manier van handelen in eigenlijk alles. Ook in mijn nieuwe omgeving; Frankrijk. Ik sta stil, kijk, ontdek, verwonder, stel mijn oordeel uit en vraag: “Qu'est-ce qui se passe ici?”