door Nathalie van Barneveld

De klas kijkt naar een afbeelding van Sevdaliza (Nederlands-Iraanse artieste). Er is vooraf geen informatie gegeven over waar ze naar kijken. De gespreksleider, in dit geval de docent vraagt aan de klas: ‘Wat gebeurt er in deze afbeelding?’ Een student reageert meteen. ‘Dat ziet u toch? Ze ligt in bed met een robot. Ze hebben seks’. 'Wat zie je dat je zegt dat het een robot is?’ ‘Nou, ik zie slangetjes, daar, zie ik iets wat op metaal lijkt.’ En wat zie je dat je zegt, dat ze seks zouden kunnen hebben? ‘Ze liggen in bed, zij is naakt’. De docent parafraseert wat de student teruggeeft: “Jij kijkt naar de gehele afbeelding en ziet een situatie waarin een persoon, jij ziet een vrouw, seks zou kunnen hebben met een robot".  ‘En ze zijn intiem en in een bed’ voegt de student nog toe. Lees meer

In het mbo-onderwijs is burgerschap een verplicht vak. Bij burgerschap wordt aandacht besteed aan maatschappelijke vraagstukken. Studenten krijgen les in het kritisch onderbouwen van hun meningen. Ze leren om met elkaar in gesprek te gaan over prangende thema’s, onder andere uit het nieuws. Dit alles moet uiteraard gestroomlijnd begeleid worden door een docent, voor een klas van 25 studenten en in 60 minuten. Zoals bijvoorbeeld gevoelige thematiek die Sevdaliza overbrengt, of iets groters, zoals de oorlog in Oekraïne of het conflict tussen Israël en Palestina in de Gazastrook.

Doe eens normaal man 
Het is voor studenten belangrijk om te oefenen met het voeren van gesprekken, gezien de huidige manier van communiceren die we terugzien en horen op wereldniveau. Neem het slotdebat tussen Biden en Trump in november 2020. Het NOS Nieuws kopte met “Eerste debat Trump en Biden: veel schelden, chaos en in de rede vallen.” Het presidentieel debat liep uit op het overschreeuwen van de tegenstander, met soms ongekend harde persoonlijke aanvallen. 

In de sociale media, verkiezingsdebatten en in praatprogramma’s op televisie, lijkt een tendens ingezet die moeilijk terug te draaien is. Het gaat om winnen, gelijk halen, de ander overtuigen. Vaak met harde woorden. Of niet onderbouwde feiten. Aannames en vooroordelen. Op donderdag 22 september 2011 tijdens de Algemene Beschouwingen zegt PPV-leider Wilders tegen Mark Rutte “doe eens normaal man”. Rutte reageerde vervolgens met de opmerking “dat Wilders zelf normaal moest doen”. 

Tijd en ruimte nemen
Na acht jaar ervaring in het onderwijs kom ik tot de conclusie dat luisteren naar de ander vaak mist. Terwijl bij een vak als burgerschap deze vaardigheid broodnodig is om echt met elkaar in gesprek te kunnen zijn. Docenten van het ROC van Twente werken aan nieuwe lesvormen om studenten hierbij te helpen. Door met elkaar in gesprek te zijn en ruimte te krijgen om de eigen mening te onderbouwen, komen de studenten erachter dat er verschillende perspectieven mogelijk zijn. Dat die verschillende perspectieven naast elkaar kunnen bestaan. Dat kan alleen als we horen wat de ander ons probeert te zeggen. Ook als we het niet begrijpen, dan nog zouden we respect op kunnen brengen voor een andere leefstijl of ander gedachtegoed. 

Het project ‘Een andere kijk op burgerschap’* komt voort uit mijn behoefte om manieren te vinden om studenten te laten oefenen met naar elkaar te luisteren. Geen directe actie-reactie, maar een discussie zonder tot de tanden toe bewapend de ander onderuit te schoffelen. Zonder te overtuigen, zonder afbreuk te doen aan het standpunt van de ander. Tijd en ruimte nemen om in gesprek te zijn, met elkaar.  

Oefenen met gesprekken voeren
Om moeilijke onderwerpen met een klas te bespreken zal zowel de docent als de student moeten oefenen met verschillende gespreksmethodes. Daarom ben ik een samenwerking aangegaan met VTS Nederland, om Visual Thinking Strategies (VTS) naar mijn klassen burgerschap te brengen. VTS is ontwikkeld in het MoMa in New York omdat bleek dat de rondleidingen die gebaseerd waren op eenzijdige kennisoverdracht door museumdocenten, niet aansloot bij de meeste bezoekers. Ze bleken bar weinig te onthouden, laat staan dat ze er iets van leerden.

Ik vond dit een heel interessante invalshoek, voor het onderwijs in het algemeen. Aangezien je wilt dat de studenten bij het vak burgerschap kritisch kunnen nadenken en reflecteren op maatschappelijke vraagstukken. Dat is eigenlijk wat je wilt aanspreken. Zullen ze dit doen naar aanleiding van bijvoorbeeld een boek met opgaven, en het uitwerken van opdrachten? Of zullen zij dit verder ontwikkelen door met elkaar in gesprek te zijn? Door naar elkaar te luisteren en elkaar te horen?

Het project ‘een Andere kijk op Burgerschap’ zoekt proefondervindelijk uit of en hoe de VTS-gespreksvorm toepasbaar is in het vak burgerschap in het MBO. Het gaat er dan in de praktijk om, te ondervinden of het hebben van ruimte en tijd, het luisteren naar elkaar bevordert.

Thematisch
De VTS-gesprekken zijn in het vak burgerschap ingebed in maatschappelijke thema’s. Een thema als vrijheid. Of een thema als vrijheid van meningsuiting. De thema’s of vraagstukken lijken vaak vaststaande of vastomlijnde termen, maar is dit zo? Spreken we over hetzelfde bij deze begrippen? Wat betekent vrijheid voor jou? Burger zijn en burgerschap is onderverdeeld in drie gebieden, namelijk persoonlijk, maatschappelijk en beroepsmatig. En de vraag aan de student is telkens: hoe verhoud jij je ten opzichte van en op deze drie vlakken? 

Wat wel en niet werkt 
In de lessenreeks van vijf lessen zocht ik samen met Adelijn van Huis (VTS Nederland) uit hoe het werkt, én wat er wel of niet werkt. Bijvoorbeeld: hoe verbind je de VTS-gesprekken aan de maatschappelijke thema’s? Een VTS-gesprek voeren vergt tijd en oefening. Welke afbeeldingen vinden de MBO-studenten wel of niet pakkend om te bespreken? Met andere woorden, welke afbeeldingen triggeren de studenten om hun verhaal te doen? Om met elkaar een gesprek te voeren.  

In de praktijk blijkt dat kleinere groepen beter werken. Afbeeldingen waarop veel gebeurt lokken meer reactie uit dan een afbeelding waarop weinig te zien is. De fantasie van de studenten moet worden geprikkeld. Ze geven snel als commentaar ‘saai’, ‘ik hou van kunst’, ‘wat moet ik hier mee’.  Tijd nemen om te oefenen of om te ervaren zit er vaak niet in. Ze denken toch vooral resultaatgericht. Dat blijkt ook uit de vraag die de verschillende studenten mij als docent regelmatig stellen, namelijk ‘wat levert mij dit op’, ‘is het voor een cijfer’?  

Burgerschap is zeggenschap
Het lijkt erop dat dit gedrag is dat onderwijs door de tijd heen zelf heeft geschapen. Aan het proces wordt voorbijgegaan. Het gaat om het eindproduct. De cijfers. In elk opzicht. De resultaatgerichte mens. Terwijl burger zijn een vloeibaar begrip is. Het is in beweging. Een proces. In proces. Het is menselijk, en mensen veranderen, ontwikkelen zich. Daarvoor moet óók ruimte bestaan.  De vraag rijst of burgerschap überhaupt toetsbaar is? ‘Burgerschap is zeggenschap. Als je onderwijs op orde is, komen in ieder vak kritisch denken, perspectieven vergelijken en actuele maatschappelijke en ethische kwesties aan bod’, zegt Piet van de Ploeg (historisch en theoretisch-wijsgerig pedagoog verbonden aan Rijksuniversiteit Groningen) in Kunstzone no. 02 maart 2024, p42. 

Zo ver is het nog niet – helaas. In het vak burgerschap wil ik ruimte creëren om met verschillende gespreksvormen te oefenen. Zodat studenten oefenen met gesprekken voeren, hun mening leren onderbouwen, ruimte scheppen om het verhaal van de ander te horen. En leren hun eigen verhaal helder onder woorden te brengen.

Reageren? Mail Nathalie, nvanbarneveld@rocvantwente.nl

*) Het project ‘Een andere kijk op burgerschap’ is een samenwerking tussen ROC Twenthe, VTS Nederland, Rijksmuseum Twenthe en Techniekmuseum Oyfo. Met dank aan het Fonds voor Cultuurparticipatie als medefinancier.