Omarm het ongemak

5 december 2015 - 3 oktober 2023

Na het verschijnen van de nieuwsbrief op 28 september 2023, raakte ik in gesprek over bovenstaande foto. Ik had hem gekozen als illustratie bij mijn verhaal. Maar nu ik hem nogmaals bekijk, voel ik me er heel ongemakkelijk bij. De blauwe Piet lijkt bijna nog meer een karikatuur te zijn dan als hij zwart was geweest. Door alleen het gezicht een andere kleur te schminken blijft de referentie naar een zwart persoon bestaan en wordt het misschien nog wel belachelijker en daardoor kwetsend. 

Ik vraag me af: wil ik deze foto nog wel laten zien? Hoort hij bij onze collectieve geschiedenis, en is het belangrijk om ons daar rekenschap van te geven, of is het iets wat ik liever niet meer laat zien omdat ik hem kwetsend vind? Omdat het beeld een stereotype versterkt? Ik heb geen eenduidig antwoord, ongemakkelijk is het in ieder geval wel. 

Door Michal Butink

Leren over inclusie is een proces van bewustwording. En dit proces is interessant. Laatst zei iemand na afloop van de training ‘van Safe naar Brave, “Ik voel dat er iets is verschoven in mijn hoofd.” Ik denk dat het ook zo werkt. Ik kan me nog heel goed een eerste (bewuste) verschuiving in mijn eigen hoofd herinneren. Het is jaren geleden tijdens Sinterklaas. De discussie waarde al rond maar was nog niet zo stevig als nu. Mijn ouders nodigden ons uit, we hadden nog kleine kinderen, en Sinterklaas en ‘Zwarte Piet’ zouden langskomen. Mijn man voelde zich daar erg ongemakkelijk bij. Hij belde mijn ouders en zei dat hij niet wilde komen als ‘Zwarte Piet’ zou komen. Dat maakte indruk op mij omdat die stelligheid niets voor hem is, maar ook omdat het mij (en anderen) aan het denken zette. En zo geschiedde: Op 5 dec stond Sinterklaas met een smurfblauwe Piet bij mijn ouders op de stoep.

Steeds meer voel ik een urgentie om me met inclusie bezig te houden. Ik heb twee opgroeiende pubers en zij hebben mij mede wakker gemaakt van hoe het is als je anders dan de norm bent. Ik heb me jaren ingezet voor mensen met een vluchtelingen achtergrond en ben me bewust geworden hoe bepaalde mensen en groepen buitengesloten worden. Ook door de veranderende wereld om mij heen die verhardt en polariseert voel ik dat ik iets moet doen, dat ik een standpunt wil innemen. Ik wil in actie komen. 

Voor mij gaan VTS en inclusie als vanzelf hand in hand. VTS is een krachtige en belangrijke methode omdat het ruimte biedt voor verschillende perspectieven, waar verschillen worden omarmd en een kracht zijn in plaats van een probleem. Respect, empathie en met aandacht naar elkaar luisteren zijn belangrijke factoren. Iets wat ik in de samenleving en media zo erg mis. Maar ik merkte ook dat ik soms in situaties terecht kwam waarbij ik niet goed wist hoe ik het moest aanpakken. Bepaalde opmerkingen die ik niet ‘neutraal’ kon of wilde parafraseren of bepaalde kunstwerken met een duidelijke geëngageerde boodschap waarbij het VTS-gesprek alleen niet voldoende leek om het werk en zijn boodschap recht te doen. Hier leek iets anders nodig te zijn, maar ik wist niet zo goed wat.

Tijdens het leren over inclusie kwam ik mezelf tegen want ik was ongeduldig. Ik wilde hands-on dingen leren; strategieën en technieken om het VTS-gesprek inclusiever te maken en wel zo snel mogelijk. Maar ik kwam erachter dat het zo simpel niet is. Werken met inclusie vereist eerst iets anders; namelijk jezelf en je eigen identiteit eerlijk en nauwkeurig onderzoeken (en welke rol identiteit speelt in de samenleving). Dat veroorzaakte ongemak en wrijving, want het schoot niet genoeg op voor mij en ik dacht dat dit niet nodig was. Maar nu, tweeënhalf jaar verder, weet ik wel beter.

Leren over inclusie

Tijdens Covid zijn we met het team van VTS Nederland de ‘Werkplaats Inclusie’ begonnen, waarbij we rondom het onderwerp inclusie op onderzoek gingen en verschillende trainingen hebben gevolgd. Ook nam ik deel aan ‘Looking to Understand Inclusion’ (LUI), een Erasmus+ trainingsproject waarbij we ons met vijf Europese VTS partners gedurende anderhalf jaar verdiepten in VTS en Inclusie, onder leiding van de Amerikaanse trainers Yoon Kang O’Higgens en Kim Aziz. De training begon met het lezen van een artikel “The Complexity of Identity” van Beverly Daniel Tatum. Door het lezen van dit artikel ontstond het besef dat elke beslissing, elke regel, elk woord is en wordt bedacht voor en door de meerderheid, de dominante groep. En dat ik grotendeels tot die dominante groep behoor. Tijdens het invullen van de ‘Wheel of Power en Privilege’ (zie afbeelding) werd mij pijnlijk duidelijk hoe dicht ik bij de ‘bullseye’ van de macht zit. Buitensluiting heb ik wel gekend, als vrouw weet ik hoe het is om niet altijd dezelfde mogelijkheden te hebben en anders behandeld te worden dan een man, maar door het invullen van de Wheel of Power werd ik me bewust waar mijn privilege en dus mogelijkheden en verantwoordelijkheden liggen. Zoals Ijeoma Oluo schrijft in haar boek ‘So you want to talk about race: “When we identify where our privilege intersects with somebody else’s oppression, we’ll find our opportunities to make real change.”

Het invullen van de ‘Wheel of Privilege and Power’ is een reflectieve oefening om kwesties van macht en privilege op een intersectionele manier in kaart te brengen en te onderzoeken. Je kunt het wiel zelf invullen, om je bewuster te worden van je maatschappelijke positie en de privileges die je geniet. Het maakt inzichtelijk welke groepen mensen als marginaal gezien worden, en weinig macht hebben. Het schema kan ook beginpunt zijn voor een gesprek met anderen. Het is een krachtige oefening om het bewustzijn, mededogen en tolerantie te vergroten. Deze categorieën zijn ontwikkelend binnen de Amerikaanse context. 

Als er dan zo’n kwartje valt, een verschuiving in je hoofd, kun je het niet meer ont-zien, ont-denken. Het is een proces van verschuivingen die niet aan te leren zijn, die je niet kunt overhaasten. Maar door steeds bewust te zijn van je eigen positie, jezelf te blijven verdiepen in verhalen die niet de jouwe zijn, en ‘de ander’ te ontmoeten in zijn/ haar/ hen ervaringen en gevoelens kun je die verschuivingen wel bewust opzoeken. En daarbij, heb ik ervaren, zal je steeds weer stapjes opzij of over jezelf heen moeten maken, opschuiven en ruimte voor de ander maken.

Van Safe naar Brave



Niet alleen in mijn VTS-praktijk, maar ook in mijn persoonlijke leven heeft dat wat ik de afgelopen jaren geleerd heb me veel gebracht. Ik luister scherper, hoor dingen anders, ben bewuster van mijn taalgebruik en mijn beeldselectie. Ik ben in verbinding met mijn moreel kompas en handel daar ook naar. Ik sta mezelf (en de deelnemers) toe uit een VTS gesprek te kunnen stappen en het ongemak bespreekbaar te maken. Een deelnemer zei onlangs : “Wat fijn dat je steeds je hand op je hart legt” en zo is het ook. Hoofd en hart in verbinding.

Laatst keek ik naar Adriaan van Dis in het tv-programma Buitenhof. Hij zei zo mooi: “De wereld is geen safe space (…) laten we het een plaats van ongemak noemen. Door te lezen, door je te verplaatsen in anderen, door de wereldliteratuur tot je te nemen, kun je je verplaatsen in de ander. En daarmee harnas je je en weet je dat de wereld ingewikkeld in elkaar zit. Dat moeten we doen. Niet meteen oordelen, niet in een groep van gelijkgezinden je terugtrekken en alles wat je raar vindt afwijzen. Nee, omarm het ongemak hoe lastig het ook is.”

De laatste jaren wordt steeds meer gesproken over ‘Safe spaces’; online en offline ruimtes waar iedereen zichzelf kan en mag zijn met een wederkerig respect voor elkaar. Wanneer er sprake is van situaties van uitsluiting, vooroordelen racisme en of kwetsend taalgebruik kan een ‘Safe space’ alleen niet genoeg zijn, maar is een ‘Brave space’ nodig.

In een ‘Brave space’ ben je bewust van je eigen identiteit en de rol ervan in je eigen omgeving en in de samenleving. Je bent bereid je te verdiepen in je eigen aannames en vooroordelen, hoe je eraan komt, en hoe je dat proces kunt doorbreken. Daar is moed voor nodig. En ongemak hoort daar onvermijdelijk bij. Dus dat kun je maar beter omarmen.

Michal Butink is VTS-gespreksleider, coach en trainer. Haar kennis van- en ervaringen met inclusie heeft ze gebundeld in de training van ‘Safe naar Brave’. Wil je meer weten neem een kijkje op haar website www.beeldmakers.info of stuur een mail naar mail@beeldmakers.info