VTS en dementie: zelfde basis, andere vraagstelling

Door Maartje Vos-Swinkels

Sinds een aantal jaren bieden het Stedelijk Museum Amsterdam en het Van Abbemuseum in Eindhoven het programma Onvergetelijk aan. Onvergetelijk is een methode; een manier om naar kunst te kijken met mensen met dementie en hun naasten. In Nederland worden trainingen Onvergetelijk aangeboden door Anita Liemburg van Muzeaal Verhalen. Inmiddels zijn museumdocenten bij meer dan tien Nederlandse musea door haar getraind. In februari gaf zij een online Masterclass over VTS en dementie. Onvergetelijk is geïnspireerd op het succes van het Meet-me-at-Moma-programma van het Museum of Modern Art in New York en heeft duidelijke wortels in VTS.

Onvergetelijk is in 2013 ontwikkeld met financiële steun van Fonds Sluyterman Van Loo en Stichting RCOAK. De wortels in VTS zijn onder andere voelbaar in de doelstellingen van een Onvergetelijk tour: het gaat erom dat deelnemers een prettige middag hebben, samen ontdekken vanuit hun eigen kennis en ervaringen. Elke reactie is goed, geen enkel antwoord is fout. En waar mensen zonder dementie soms heel verschillende dingen kunnen opmerken over een kunstwerk, liggen de ideeën bij deelnemers met dementie soms wat verder uiteen. De reacties zijn vaak spontaan, vanuit een gevoel of herinnering. De filter gaat er als het ware af.  

Ervaring
Sinds begin 2019 geef ik rondleidingen aan mensen met dementie en hun dierbaren in het Van Abbemuseum. Ik weet niets over de deelnemers, soms is mij niet eens duidelijk wie de persoon met dementie is, en wie de begeleider. En door mijn ervaring met VTS en Onvergetelijk is die informatie ook niet nodig voor een prettig gesprek. Het uitgangspunt is de reactie van een deelnemer, dus een gesprek kan alle kanten op gaan en dat is prima!

Een Onvergetelijk Tour begint altijd met een koffiemoment. Door samen koffie te drinken, krijgen bezoekers de tijd om te landen in de nieuwe situaties en bij te komen van de reis naar het museum. Ook is het een gelezen moment om met de groep het thema van de tour te ontdekken en bespreken. Een tour duurt een uur en er worden 4 a 5 kunstwerken besproken die allemaal binnen een bepaald thema passen. De thema’s zijn vaak simpel; Landschap, Liefde, Zomer, Reizen, enzovoort. Het thema vormt de rode draad door de tour.
Naast gesprekken over de kunstwerken, bevat elke Onvergetelijk-rondleiding een opdracht. Een kleine activiteit om op een andere manier met de kunstwerken bezig te zijn. Een tekenopdracht, samen luisteren naar een stukje muziek, voelen aan een stof die lijkt op iets in het kunstwerk, het ruiken aan een geurolie die een bepaalde herinnering kan oproepen.

Net als bij VTS, stel je bij Onvergetelijk vragen aan de deelnemers. De vragen hebben tot doel dat mensen kijken, beschrijven, interpreteren en associëren. Een vraag als: wat is het eerste dat je opvalt, of welke kleuren zie je, kunnen geen foute antwoorden opleveren, omdat het gaat om de interpretatie van de deelnemer. En ook de eerste VTS-vraag: Wat gebeurt er in dit kunstwerk, roept reacties op. Omdat de groep altijd bestaat uit mensen met dementie en hun dierbaren of begeleiders komt er altijd een reactie. Zij weten wanneer de persoon met dementie iets wil zeggen, of snapt snel wat er bedoeld wordt. Het gesprek is een samenwerking tussen alle deelnemers in een groep. Wanneer mensen vaker komen en het contact verdiept, wordt duidelijk dat verschillende vormen van dementie ook verschillende uitwerkingen hebben op mensen.

Een meneer met Lewy-Body dementie had steeds vaker last van hallucinaties, iets wat typisch is voor dit ziektebeeld. Hij zag dus wel eens dingen die er in onze beleving niet waren. Het is belangrijk zijn opmerkingen te erkennen en parafraseren en soms om verduidelijking te vragen. Zijn inbreng is even waardevol als die van andere deelnemers.
Een mevrouw met vasculaire dementie had moeite zich te concentreren en haar denkvermogen was vertraagd. Ook hier komt een ‘oude VTS-wijsheid’ van pas: wees niet bang voor de stilte. Neem de tijd om iemand te laten nadenken en woorden te vormen voor haar antwoord. En zo kan het wel eens gebeuren dat iemand nog een hele tijd met het eerst besproken kunstwerk bezig is, en minuten later, aangekomen bij het derde werk nog een opmerking maakt over het eerste werk.

Sneeuwbaleffect
De Onvergetelijk methode is specifiek ontwikkeld om met mensen naar kunst te kijken in musea. Het is een methode die voortbouwt op VTS, met de verschillende kenmerken van dementie in gedachten. De basisbeginselen zijn hetzelfde, maar de vraagstelling verschilt. Toch kan VTS als methode op zich zeker gebruikt worden voor een gesprek over kunst met mensen met dementie. Maar hoe kan je mensen in een ziekenhuis of zorginstelling ook laten profiteren van de voordelen van het kijken naar kunst?

Ageeth de Waal nam op Wereld Alzheimerdag het initiatief voor een soort Onvergetelijk op locatie. In Culemborg gaf zij een eenmalige workshop VTS, onder de vlag van de Alzheimer Vereniging Nederland. De opkomst was goed (vrijwilligers, mensen met Alzheimer en hun partner/ begeleider) en de ervaringen positief. Ageeth benoemt dat de rust en het langzame tempo gewaardeerd worden en dat het feit dat je daarmee steeds meer kunt ontdekken mensen positief verrast. Iedereen kan vanuit zijn of haar eigen perspectief een bijdrage leveren. Dit was voor haar aanleiding om door te mijmeren over de waarde van deze activiteit en de mogelijkheden om deze activiteit op meerdere plaatsen aan te kunnen bieden. Wat zou het geweldig zijn als mensen met dementie vaker naar kunst kunnen kijken!
Het leuke is, dat vlak nadat Ageeth contact zocht met VTS Nederland, een ander verzoek onze mailbox binnenkwam, van Wendy van der Brugge, die zich met het project Kunstkijkje, expliciet richt op mensen met dementie en graag VTS gesprekken wil organiseren.

Waarom Onvergetelijk
Kennis van kunst is geen vereiste voor het voeren van een VTS gesprek of deelname aan een Onvergetelijk tour. Het genieten van kunst staat centraal. Door verhalen, herinneringen, associaties en ideeën te delen, breng je met elkaar de kunstwerken tot leven. Onvergetelijk stelt in staat om degene mét de diagnose dementie en degenen die dichtbij hem of haar staan samen bezig te zijn, gespreksstof te vinden, nieuwe ervaringen op te doen en ervaringen te delen in een ontspannen sfeer. 

Onvergetelijk biedt net zoals VTS, ruimte om ideeën uit te wisselen, zonder dat degene met dementie hoeft terug te vallen op het kortetermijngeheugen. Het biedt toegang tot het langetermijngeheugen en persoonlijke ervaringen, waardoor sociaal contact gestimuleerd wordt. Hun zelfvertrouwen en gevoel van waardigheid nemen toe. Bovendien komen zij in een veilige en inspirerende omgeving met lotgenoten in contact.