‘Een beetje thuiskomen bij jezelf’

Johannes Vermeer, Brieflezend meisje aan een open raam, ca. 1657-1659, olieverf op doek, 83 x 64,5 cm, Dresden, Gemäldegalerie Alte Meister

Door Floor de Graaf

"Ik mocht gewoon zeggen wat ik ergens van vond, zonder dat er iemand commentaar had of angst daarvoor had. Zo bijzonder deze ervaring!"

Dit is de reactie van iemand die voor het eerst had meegedaan aan een VTS-gesprek in het kader van het project Kunst Natuur Welzijn in Soest. Sinds twee jaar leid ik deze sessies. Kunst Natuur Welzijn als geheel biedt kosteloze creatieve cursussen en natuuractiviteiten voor mensen die kampen met psychosociale moeilijkheden, zoals burn-outklachten, somberheid of verder moeten na een ingrijpende ervaring. Deelnemers moeten worden aangemeld door een zorg- of hulpverlener en mogen vervolgens kiezen uit disciplines als beeldhouwen, boetseren, schilderen, zingen, dans, tuinieren of dus VTS. We beogen dat deelnemers gezonde en krachtige delen van zichzelf aanspreken en positieve ervaringen opdoen. Dat zorgt, onder meer, voor ontspanning waardoor zij meer mogelijkheden gaan zien om met hun levensproblemen om te gaan. Kunst Natuur Welzijn biedt geen therapie, maar ondersteuning.

Voorbereiding

Omdat VTS, voor zover ik weet, nog niet in een context als deze was toegepast, ben ik tevoren goed nagegaan wat het deelnemers zou kunnen opleveren. Ik kwam op heilzame effecten zoals zelfvertrouwen vergroten, je durven uitspreken, en zelfkennis en identiteitsgevoel versterken door de verschillen en overeenkomsten tussen je eigen perceptie en die van anderen te ervaren. Voor deelnemers die leven in isolement zou het een laagdrempelige manier zijn om onder de mensen te komen. Bovendien kan VTS weldadig werken, leek me, zeker als het leven een tijdlang tegenzit, doordat mensen ervaren dat ze werkelijk en oordeelvrij gehoord worden.

Ik noem VTS binnen het project 'samen kunst kijken', al vertel ik altijd wat over de achtergrond en dat het eigenlijk VTS heet. In het voor- en najaar zijn er reeksen van twaalf sessies van een uur. De meeste deelnemers zijn van tevoren ingeschreven, maar tussendoor instromen mag ook. Ze mogen meedoen aan maximaal twee reeksen. Per keer bespreken we twee op een scherm vertoonde kunstwerken. We drinken er gemoedelijk een kopje koffie of thee bij. Gemiddeld zijn er vier deelnemers aanwezig, die vaak sterk verschillen in hoeveel ervaring zij hebben met kijken naar kunst. Dat is echter geen probleem, het draagt alleen maar bij aan de diversiteit van de gespreksbijdragen.

In de praktijk

Hoe het in de praktijk uitwerkt is het best te zien aan de reacties van deelnemers. Zo schreef iemand in een evaluatie: "Dat mijn mening er ook toe doet, dat daar naar geluisterd wordt. Het contact met de anderen was ook prettig, je voelt je geaccepteerd, hun mening kan anders zijn als van mij maar alles is goed, er is geen goed of fout." Een andere deelneemster schreef: "Door via een kunstwerk te praten, was het voor mij gemakkelijker om te praten in een groep. Het deed me ook goed dat iedereen naar elkaar luisterde en elkaar liet uitpraten." En ook: "Mijn hersenen werden weer aan het werk gezet, wat een lange uitwerking had, eigenlijk de hele verdere dag voelde ik me beter." Iemand anders omschreef haar ervaring als: "Een beetje thuiskomen bij jezelf."

Sommige deelnemers gebruiken de gesprekken bewust therapeutisch, soms in aanvulling op therapie die ze al volgen. Zo had een deelneemster naar eigen zeggen emoties altijd genegeerd en was zij daardoor vastgelopen in een burn-out en depressie. Zij werkte in de sessies aan het herkennen van emoties bij zichzelf en anderen, en aan mentaliseren, dat wil zeggen, ontdekken waar die emoties vandaan komen. Binnen een korte tijd ging ze van afstandelijk kijken naar een grote betrokkenheid bij de afbeeldingen en bleek ze zich daarbij ook intens te laten raken. Dit bracht haar onder meer "minder oordelende, daardoor vrijere gedachten en gevoel. Iedereen ziet en beleeft een kunstwerk anders. Dat is nooit fout. Tijd doorgebracht met lieve mensen." Zo droeg VTS bij aan een fase in haar ontwikkeling. Een andere deelneemster ervoer haar emoties wel degelijk, maar oefende met VTS om die ook uit te spreken. 'Kunst moet schuren', zei ze keer op keer, en hoewel ze genoot van het kijken naar het esthetische aspect van kunstwerken, vond ze dat ze er meer aan had als die haar ook emotioneel beroerden, zoals werken van Paula Rego en Erwin Olaf.

Emoties

Net als in VTS-gesprekken in andere contexten kunnen afbeeldingen bij mensen soms heftig binnenkomen, zeker als zij in een emotioneel turbulente fase zitten. Hoewel ik hier rekening mee houd bij de keuze van de werken is toch niet altijd te voorzien welke indruk een afbeelding op mensen maakt. Zo werd een deelneemster sterk geraakt door een schilderij van een anti-oorlogsdemonstratie omdat dat haar deed denken aan een familielid met een oorlogstrauma. Belangrijk is dat de opgeroepen emoties er mogen zijn. Ze worden erkend, maar we diepen ze niet verder uit tijdens het VTS-gesprek. In het nagesprek gaan we er nader op in als iemand dat wil.

Het reflecteren op de gesprekken in het nagesprek wordt door sommige deelnemers erg gewaardeerd en andere hebben er minder behoefte aan. Dat sommige deelnemers de VTS-gesprekken zoals gezegd als therapeutisch opvatten terwijl andere dat niet of minder doen, maakt het weleens lastig. Ik probeer een middenweg te vinden, waarbij deelnemers die wat kwijt willen de ruimte krijgen, maar niemand het gevoel krijgt iets te moeten delen wat zij/hij eigenlijk niet wil.

Informatie

Een vast onderdeel is dat ik naderhand vertel wat de titels van de besproken werken zijn en hoe de kunstenaars heten. Deelnemers willen het vaak echt graag weten vanuit een oprechte interesse in kunst. Ze gaan thuis de kunstenaars opzoeken om er meer over te weten te komen. Ik benadruk echter altijd dat de titel en eventuele uitleg van de kunstenaar zelf losstaan van de interpretaties waar de groep op is gekomen. De kunstenaar heeft zijn werk prijsgegeven aan de wereld en nu mogen kijkers er hun eigen visie op hebben. Dat is vaak trouwens overbodig te zeggen, want de deelnemers laten zich hun inmiddels gevormde eigen perceptie van een werk niet afnemen.

Verrassing

Ik ben blij dat het concept van VTS in deze context werkt, dat het inderdaad de voorziene - en soms onvoorziene - heilzame effecten heeft voor individuele deelnemers. Een geslaagde sessie heeft een flow die goed voelt. Voor alle deelnemers geldt dat het uurtje kunstkijken op zaterdagochtend afleidt van het dagelijks leven met al zijn sores. Mooie kleuren geven energie en een gevoel van harmonie, kunstwerken toveren je andere werelden voor en tillen je op uit het dagelijks bestaan. Zelfs als iemand een kunstwerk lelijk vindt kan het bespreken toch een positief effect hebben op het brein of de stemming. De twee kunstwerken die per sessie worden getoond zijn altijd uiteenlopend en daarom zijn de deelnemers het steevast eens over wat deze sessies mede zo vreugdevol maakt: dat ze worden verrast.

Nieuwsgierig geworden? Bekijk de website: www.kunstnatuurwelzijn.nl